Wie Oostende zegt, zegt James Ensor. Dit jaar ontpopt de Belgische kuststad Oostende zich zelfs tot Ensorstad en wordt de grootmeester een jaar lang in de kijker gezet. In 2024 is het namelijk precies 75 jaar geleden dat James Ensor in “zijn” Oostende overleed. Maar wie was hij precies? En waarom is hij zo onlosmakelijk verbonden met Oostende?
James Sidney Edouard Baron Ensor was een Belgische kunstenaar die vooral bekend werd door zijn eigenzinnige schilderijen, tekeningen en etsen, maar was daarnaast ook schrijver en muzikant. Hij wordt beschouwd als een pionier van de moderne kunst in België en had een unieke stijl die je maar moeilijk onder een bepaalde kunstroming kan plaatsen. Als je dat toch zou willen is symbolisme een prima keuze. Ensor is een rasechte Oostendenaar die daar zijn hele leven heeft gewoond, op zijn studentenjaren in Brussel na. Oostende is ook de plek waar hij in 1949 overleed. Rond de eeuwwisseling werkte hij in de winkel van zijn moeder die souvernirs, schelpen en chinoiserie, maar ook carnavalsartikelen zoals maskers en kostuums verkocht. Het werd zijn voornaamste bron van inspiratie. Hij schilderde kleurrijke werken met gemaskerde figuren en skeletten. Kom met eigen ogen kijken naar de plek waar Ensor zich zo thuis voelde en overnacht in het prachtige art-deco gebouw uit 1920 van Leopold Hotel Ostende, een gebouw dat hij zelf wellicht ook nog heeft gekend.
James Ensor – Early Life
Ensor is geboren op 13 april 1869 in Oostende, een kuststad in het noord-westen van België. Zijn vader, James Frederic Ensor, was een Britse ingenieur van bruggen en wegen en trouwde in 1859 met James Ensor’s moeder, Maria Catherina Haegheman uit Oostende. Na een mislukt avontuur in de Verenigde Staten, kort na de geboorte van zijn zoon, keerde vader Ensor berooid terug naar huis en werd nooit meer dezelfde man als voor zijn vertrek. Hij kon de mislukking maar moeilijk verteren en zocht zijn toevlucht in drank. Hij werd verstoten en vernederd door de mensen die hij als vrienden beschouwde en stierf toen Ensor 27 jaar oud was. Ensor ontwikkelde een blijvende wrok tegen de sociale klasse die zijn vader zo harteloos had verstoten, een gevoel dat later vaak werd afgebeeld in zijn schilderijen.
Dat was niet het enige probleem waar het gezin mee worstelde. James Ensor ontwikkelde op 25 jarige leeftijd chronische darmklachten. Ondertussen hield zijn strenge moeder de touwtjes strak in handen. In de periode rond 1880 toonden sommige werken zijn problematische familierelaties. Zowel zijn vader, moeder, tante en zus kwamen in veel van zijn werken terug en niet altijd op een positieve manier.
Maskers in de hoofdrol
De souvenirwinkel van Ensor’s moeder bevond zich op de begane grond van het gebouw waar het gezin woonde, op de hoek van de Vlaanderenstraat en de Van Iseghemlaan. (Amper twee minuten wandelen van Leopold Hotel Ostend!) Er werden diverse souvernirs en curiosa verkocht zoals poppen, porseleinen borden, schelpen en carnavalsmaskers die werden gedragen tijdens het plaatselijke carnaval. De schilder was fervent carnavalist en vanaf 1880 werden die maskers kenmerkend voor zijn werk. Hij gebruikte ze om de moeilijke en verstoorde verhoudingen van zijn tijd uit te beelden. De misvormde en vaak groteske maskers vertegenwoordigden de donkere kant van de personages in zijn werk. Ook de Dood is een figuur dat vaak terugkomt als herinnering aan de toekomst van die personages.
Trotse Vlaming
James Ensor was een trotse Vlaming die bijna zijn hele leven in Oostende heeft gewoond. Oude Vlaamse meesters zoals Pieter Brueghel de Oude en Jeroen Boch waren een belangrijke bron van inspiratie. Er zijn paralellen getrokken tussen hun werk die demonische beesten en groteske figuren afbeeldden en dat van Ensor. Tijdens zijn academische opleiding maakte Ensor dan ook talloze kopieën van de meesterwerken van grote namen uit verleden, vooral van Rembrandt. Hij bewonderde zijn vermogen om een mooie balans te creëren tussen donker en licht. De 19de eeuwse schilder gaf zijn eigen werk echter een moderne toets, waarmee hij zichzelf wist te onderscheiden. Hij hield van het maritieme landschap en het sombere weer aan de Noordzee en verwerkte wel eens Belgische culinaire specialiteiten, zoals oesters en frietjes in zijn schilderijen. Naarmate zijn bekendheid toenam, werden lokale winkeliers happiger om zijn werken te aanvaarden als vorm van betaling, met als gevolg dat menig Oostendenaar een Ensor kon bewonderen tijdens zijn wekelijkse bezoek aan de slager of de kruidenier.
Les vingt
In 1883 richtte Octave Maus, een Belgische advocaat, kunstcriticus en schrijver, Le Groupe des Vingt (of Les XX) op. De groep bestond uit 20 Belgische kunstenaars die de internationale moderne kunst in België wilde promoten en op die manier bekendheid verwerven. Ze riepen zichzelf uit als een anarchistische groep die vrijheid van meningsuiting hoog in het vaandel droegen. Les vingt organiseerden jaarlijks een tentoonstelling van hun eigen werk en genodigde kunstenaars. Hoewel James Ensor zelf één van de oprichters was, werd één van zijn werken afgewezen voor de tentoonstelling. Het schilderij toonde Christus die genegeerd werd door een woedende menigte tijdens het Brusselse carnaval. Zelfs door de groep Avant-gardisten werd dit als te controversieel beschouwd. Ensor hield het schilderij en het werd uiteindelijk in 1929 aan het publiek getoond tijdens een openbare tentoonstelling van zijn werk.
Zijn tijd vooruit
Zoals wel meer genieën was James Ensor zijn tijd ver vooruit. Zijn artistieke talent werd pas tegen het einde van zijn leven erkend, waarmee hij toch beter af was dan grote namen als Van Gogh, Paul Gauguin en Johannes Vermeer (Meisje met de Parel). Die laatste werd pas eeuwen na zijn dood ontdekt als kunstenaar. Het publiek en critici konden de groteske figuren en felle kleuren in Ensor’s werk aanvankelijk niet waarderen waardoor zijn pogingen om zijn werken aan musea te verkopen mislukten. De roem kwam pas rond de jaren 1920 en 1930, toen hij de 50 al ruimschoots was gepasseerd. Ensor koesterde de wens om baron te worden, ter ere van zijn vader die zo genadeloos uit de gratie was gevallen. Koning Albert vervulde die wens in 1929. Vier jaar later, in 1933, kreeg hij tijdens een evenement van collega-kunstenaars de bijnaam “De Prins der Schilders en Kunst”. James Ensor stierf in zijn geliefde Oostende in 1949 op een gezegende leeftijd van 89 jaar. Een grote begrafenisstoet volgde zijn kist naar de Mariakerk.
Wil je graag meer te weten komen over deze bijzondere kunstenaar en zijn werk bewonderen in de stad waar hij zijn inspiratie vandaan haalde? Boek dan zeker een verblijf in Leopold Hotel Ostend, in een prachtig art-deco gebouw uit 1920, het begin van de roemjaren van Ensor. Boek rechtstreeks voor de beste prijzen.
